Samenwerkende Grachtenhuizen voor Grachten400

In 1610 gaf het toenmalige gemeentebestuur van Amsterdam zijn goedkeuring aan een omvangrijk uitbreidingsplan van de stad met drie binnengrachten en een omvangrijke verdedigingswal. Deze grachtengordel is in 2010 op de UNESCO lijst voor werelderfgoed opgenomen; dit is reden voor een jubeljaar in 2013: Grachten400. In het kader van dit Jaar van de Grachtengordel heeft Paul Spies (Amsterdam Museum / Museum Willet-Holthuysen) samen met Het Grachtenhuis en enkele grachtenhuismusea, waaronder ons museum, ruim anderhalf jaar geleden het initiatief genomen voor het vormgeven van een samenwerking. Inmiddels is een start gemaakt om dit initiatief handen en voeten te geven.

Tot het einde van de 16de eeuw bestond de stad Amsterdam uit het gebied binnen het Singel n de huidige Kloveniersburgwal. Na de Alteratie (1578) groeide de bevolking explosief doordat allochtonen, voornamelijk uit de Zuidelijke Nederlanden en Duitse staten, maar ook uit Portugal, Spanje en Frankrijk, er om levensbeschouwelijke redenen asiel zochten en/of als gelukzoekers voor materialistische redenen zich er vestigden. Dit leidde tot de uitleg van Amsterdam in vier fasen tussen 1585 en 1665. In 1610, tijdens het Twaalfjarig Bestand (1609-1621), kwam het stadsbestuur tot een finale beslissing over het uitbreidingsplan met drie grachtenringen en een ingenieuze verdedigingswal (met op ieder bolwerk een molen, zodat het ook bedrijfsmatig gebruikt werd) achter een singel. In 1612 begon men vanaf de Brouwersgracht met het uitgraven van de Herengracht, Keizersgracht en Prinsengracht. De tussengelegen bouwkavels werden opgehoogd met zand uit afgravingen buiten de stad. Deze kavels werden verkocht op een wijze die tot op heden bij urbane projectontwikkeling nog gebruikelijk is en ook toen al werd door aan de bestuurders gerelateerde projectontwikkelaars grof geld verdiend. Ter hoogte van de Leidsegracht werd in deze eerste fase de nieuwe verdedigingslijn met een knik weer op de oude, bestaande omwalling aangesloten.

Na de Vrede van Munster (1648; einde Tachtigjarige Oorlog, internationale erkenning ven de Republiek) ontstond opnieuw ruimte voor investeringen en werden nieuwe plannen ontwikkeld de stad uit te leggen en de omwalling aan de nieuwe inzichten te onderwerpen. Tussen 1656 en 1662 werden de grachten doorgetrokken naar de Amstel. Voor de uitbreiding van de Amsterdamse grachtengordel werd reeds in 1625 octrooi verkregen voor het winnen van zand in het woeste gebied op de grens van Sticht  (veen) en Holland (zand), het huidige ’s Gravenland.

De Herengracht kende tussen Leidsestraat en de Amstel extra diepe percelen. Bovendien werd de mogelijkheid geboden om dubbel zo brede panden te bouwen door twee percelen naast elkaar te kopen. Vanaf 1663 werd de bouwgrond vrijgegeven. Door het Rampjaar (1672), toen de Republiek bijna geheel onder de voet werd gelopen door voornamelijk Franse troepen van Lodewijk XIV, kwam de bouw van nieuwe huizen bijna een decennium vrijwel stil te liggen. Daarna werden alle terreinen uiteindelijk bebouwd, zo ook het stadspaleis van Albert Geelvinck en Sara Hinlopen, dat in 1687 gereed kwam. Het was (en is) het meest chique kwartier van Amsterdam, vandaar de naam ‘Gouden Bocht’.

Rond 1680 wordt de grachtengordel ook aan de overzijde van de Amstel uitgelegd. Deze stadsuitbreiding bleek tot aan de tweede helft van de 19e eeuw voldoende. Het typerende systeem van straten, kades, bruggen en woonhuizen op kavels van gelijke breedte met gesloten binnentuinen, de zogenoemde keurblokken – een ‘keur’ is hetgeen in de huidige tijd een bestemmingsplan genoemd wordt – is, juist door die zo kenmerkende strikte regelgeving waarbinnen individualiteit en koopmansgeest de vrije hand werd gelaten, een ijzersterk concept gebleken dat vier eeuwen heeft overleefd en in ons tijdsgewricht door verschillende urbane architecten als voorbeeld voor nieuwe stadsontwikkeling wordt genomen.

Al met al een reden voor een jubeljaar in 2013, toen vier eeuwen eerder begonnen werd met het graven van de grachtengordel. Door hun gezamenlijk optreden, verwachten de Samenwerkende Grachtenhuizen een wezenlijke bijdrage te kunnen leveren aan het welslagen van Grachten400.